De slag bij Woeringen

In de geschiedenis van voor 1500 is m.b.t. de ontwikkelingen in de zuidelijke Nederlanden een van de meest markante punten de slag bij Woeringen van 1288. De directe en indirecte gevolgen zijn achteraf gezien aanzienlijk:

1. De tweeherigheid van Maastricht met een voordeel voor de bisschop van Luik wordt in de overeenkomsten tussen de bondgenoten die aan de slag vooraf gingen geregeld. Deze overeenkomst blijft tot de Franse tijd in 1794 gelden.
2. Brabant als grote winnaar legt de basis voor een deel van het rijk van later Karel V
3. De bisschop van Keulen verliest veel macht, de burgerij neemt deze over.
4. Het hertogdom Gelre breidt niet verder uit naar het zuiden en moet zich juist meer op de noordelijke onderdelen gaan richten waar het latere Gelderland uit voortkomt
5. Een groot deel van de adel verarmt. De burgerij van de steden krijgt snel veel macht. Dit geldt voor het hele gebied tussen Schelde en Rijn.
6. Een deel van Zuid-Limburg en het hertogdom Limbourg wordt Brabants en komt daardoor indirect in een later stadium bij de Zuidelijke Nederlanden.
7. De manier van oorlogvoeren verandert na de slag van Woeringen, omdat het belang van de inzet van voetvolk blijkt.

Oorzaak is de successiestrijd van 1283-1288 om het bezit van het hertogdom Limburg, welk een versnipperd gebied is met drie belangrijke kernen: een deel van het huidige Zuid-Limburg met o.a. Gulpen en Rolduc, een groter deel in de Ardennen met als kern Limbourg, en een wat noordelijker deel rond de stad Wassenberg. Belangrijke spelers in het conflict zijn Gelre en Brabant.

De machtspolitiek van Gelre
De machtspolitiek van de familie van Gelre concentreerde zich op vier soorten acties: vechten, bondgenootschappen smeden, belangrijke posities in de familie zien te krijgen en huwelijkspolitiek. Bij andere belangrijke huizen was het waarschijnlijk niet veel anders, maar de familie van Gelre deed een en ander zeer consequent en meestal behoorlijk agressief.
Otto II van Gelre zorgde al dat in het begin van de 13e eeuw zijn broer Henric bisschop van Luik werd. Deze nieuwe bisschop was toen pas twintig jaar oud. Zelfs de paus werd bewerkt om de ongeletterde niet-priester benoemd te krijgen en leeftijdsdispensatie te schenken. Deze Henric maakte zich al snel zeer ongeliefd, hij voerde voortdurend oorlog in de regio en om die te bekostigen verhoogde hij de belastingen. Uiteindelijk werd hij afgezet door de paus, een gewezen diaken van Luik die na zijn benoeming tot paus zijn kans schoon zag om wraak te nemen op alle vernederingen die het Luikse kapittel voortdurend had moeten ondergaan.

De successieproblematiek
De zoon Reinoud van Otto van Gelre trouwde met de lelijke, ziekelijke dochter Irmgarde van hertog Walram van Limburg. Doel van Reinoud was om via dit huwelijk het hertogdom Limburg onder Gelre te brengen. Bij het huwelijk liet hij dan ook vastleggen dat bij het overlijden van Irmgard het hertogdom aan hem zou vervallen. Irmgard ging binnen een jaar dood.
Maar Adolf, graaf van Berg was een bloedverwant van de overleden hertogin en maakte eveneens aanspraak op het gebied. Beide partijen, Gelre en Berg, zochten daarom bondgenoten om hun zin te krijgen. Al snel was een groot deel van het meer noordelijke deel van Europa hierdoor bij dit conflict betrokken: bondgenoten van Berg werden Mark, Gulick, Brabant en Loon. Gelre kreeg Westfalen, Valkenburg, Keulen en Luxemburg mee. Keulen vreesde vooral het steeds groter en belangrijker worden van Brabant. Vlaanderen was officieel neutraal maar gaf Gelre, om waarschijnlijk onder meer dezelfde redenen, financiële steun. Beide legers waren op papier ongeveer even sterk.

Eerste schermutselingen
De eerste schermutselingen begonnen in Maastricht. Maastricht speelde een cruciale rol omdat er een maasovergang was, alhoewel de brug enkele jaren daarvoor, in 1275, was ingestort. In de loop van de oorlog werd deze brug dan ook opnieuw gebouwd. De huidige Servaasbrug stamt uit deze tijd. De stad werd door Brabant geregeerd, maar omdat Brabant het neutrale Luik op zijn hand wilde hebben werd er een verdrag tot tweeherigheid van de stad gesloten, met iets meer voordelige regelingen voor de prinsbisschop. Deze wat merkwaardige regeling van tweeherigheid heeft een enorm stempel op de stad gedrukt en bleef gelden totdat de Fransen in 1794 de stad innamen.
Eerst werd in 1283 het kasteel van Limmel door de Brabanders ingenomen en onmiddellijk geslecht om mogelijke belegeringen van de vijand van daaruit te voorkomen. Kort daarop drongen krijgslieden van Valkenburg toch Maastricht binnen en namen vele stedelingen gevangen. Jaren achter elkaar stonden daarna grote legers tegenover elkaar, maar echt strijd werd er nog niet gevoerd. Wel werd er massaal vooral in Zuid-Limburg geplunderd. Gelre wilde nog steeds Maastricht veroveren. De grootste troepenconcentraties van de beide groeperingen waren dan ook steeds nabij deze stad.

Hertog Jan naar Keulen
Maar het op de been houden van het leger bracht Reinoud in de loop van de tijd financieel aan de grond. Hij verkocht in 1288 zijn recht tot opvolging in Limburg aan de gebroeders Hendrik en Walram van Luxemburg voor 40.000 Mark. Toen de hertog van Brabant vernam dat de samenzweerders van de tegenpartij in het kasteel van Valkenburg waren ging hij er manmoedig op af. De vogels waren echter al gevlogen. Maar hij ging verder en trok het land van Keulen binnen, tot zelfs in de omgeving van Bonn. Daar vernietigde hij de wijngaarden van de bisschop. De burgerij van de stad Keulen was al een tijd in conflict met de bisschop. Een van de twistpunten was dat de vrije handel op de Rijn belemmerd werd door de bisschop vanuit het kasteel bij Woeringen, ten noorden van Keulen. Ze wisten hertog Jan van Brabant over te halen dit kasteel te gaan belegeren. De legers van Luxemburg, Gelre, Valkenburg en Keulen dachten de tegenstander, zo ver doorgedrongen op vijandelijk terrein nu te kunnen verslaan. Alle troepen trokken zich daar samen.

De slag bij Woeringen
De slag bij Woeringen was vreselijk. Op zaterdag 5 juni Juliaanse tijd, de feestdag van de H. Bonifatius kwam het tot een grote slag. Aan beide zijden vielen duizenden doden. Omdat de burgerij van Keulen en veel plattelanders van de omgeving partij kozen tegen de bisschop van Keulen en dus mee gingen vechten aan de kant van de Brabanders, ging de overwinning uiteindelijk naar de coalitie met Brabant. Opvallend was dat het voetvolk hierbij de doorslag gaf. Dit had tevens voor de toekomst een nieuwe manier van oorlogvoeren tot gevolg. De gebroeders Walram uit Luxemburg werden gedood, Reinoud van Gelre raakte gewond aan zijn hoofd en werd gevangen genomen. Hij kon zich pas na enkele jaren vrij kopen door af te zien van zijn successierechten. Financieel moest hij enorme aderlatingen doen doordat ook zijn bondgenoten veel geld eisten voor de bewezen diensten. Om er boven op te komen leende Reinoud daarom grote kapitalen in Vlaanderen. Aspiraties tot gebiedsuitbreiding naar het zuiden waren van de baan. Brabant kreeg gebieden in het land van Valkenburg en Limburg en werd daardoor de gevreesde machtige buur van de bisschop van Keulen. Maar bijna de hele adel was er financieel zeer op achteruit gegaan door de jarenlange oorlogsinspanningen. Lachende derde was daardoor de burgerij van alle steden in het gebied tussen Schelde en Rijn, die er snel in aanzien en macht op vooruitging. Niet alleen de renaissancetijdgeest was dus hiervan de oorzaak, maar vooral ook de slechte financiële situatie van de adel, die massaal bij de rijke kooplieden van de steden geld moest lenen. De steden konden hierdoor veel makkelijker privileges eisen.

Een gevolg voor Midden-Limburg was dat de zuidgrens van Gelre hetzelfde bleef. Kasteel Montfort, waar ook de afgezette bisschop van Luik, Henric gezeteld had, bleef daardoor belangrijk tot 1543. Dan, bij het verdrag van Venlo, wordt Gelre in zijn geheel bij Spanje gevoegd. Vanaf dat moment is de functie van het stadje al snel marginaal. De ingewikkelde grenzen die dan en vooral ook vanaf 1715 gaan gelden, worden op andere plaatsen besproken.

Bronnen: De slag bij Woeringen en zijn historische betekenis voor Limburg (Drs. M. Smeets)
De windhoek van Gelre (A.H. Simonis)
Het hertogdom Gelre. (Gerd Halmanns, Willi Nikolay, Karl-Heinz Tekath)